Przegrana kampania wrześniowa roku 1939 nie zakończyła oporu Polaków przeciwko najeźdźcom. Już 29 IX 1939 roku w trakcie oblężenia Warszawy generał Michał Tokarzewski-Karaszewicz przedstawił swojemu dowódcy generałowi Rómlowi plan zorganizowania podziemia zbrojnego w okupowanym kraju.[1] Tego samego dnia do broniącej się jeszcze stolicy przyleciał major Edmund Galinat, specjalny wysłannik Rydza-Śmigłego. Był on zaznajomiony z przedwojennymi planami postępowania w przypadku okupacji kraju i miał zająć się organizowaniem podziemia jako reprezentant internowanego Wodza Naczelnego.

Generał Rómmel posiadający pełnomocnictwo dowodzenia w całym kraju, zdecydował się przekazać dowództwo generałowi Tokarzewskiemu, czyniąc Galianta jego zastępcą. Misją majora stało się nawiązanie przygotowanych wcześniej kontaktów, co jednak nie udało się. W związku z tym niepowodzeniem major Galinat powrócił do Rumunii. W chwili kapitulacji Warszawy generał Michał Tokarzewski miał już piętnastu oficerów, tworzących rdzeń jego przyszłego sztabu, ale przede wszystkim dysponował gotową koncepcją organizacji podziemnej.

Pierwszą jakże spektakularną akcją miał być zamach na Adolfa Hitlera odbierającego defiladę swych wojsk w Warszawie. Niestety akcja nie doszła do skutku, mimo bardzo zaawansowanych przygotowań.

Po wstępnych konsultacjach, w październiku 1939 roku generał Tokarzewski spotkał się z reprezentantami stronnictw opozycyjnych. Wynikiem rozmów była akceptacja projektu stworzenia tajnej organizacji „Służba Zwycięstwu Polski” z generałem jako dowódcą.[2] Celem wojskowo-politycznej organizacji było wyzwolenie kraju w granicach przedwojennych. Służyć temu miało odtworzenie armii w kraju, istotne było także powołanie władzy tymczasowej. Wiadomość o powstaniu SZP została wysłana do Wodza Naczelnego w połowie października, kiedy funkcję tą sprawował jeszcze Rydz-Śmigły (do 7 listopada 1939 roku). Następnie meldunek ten został przesłany do nowo mianowanego Wodza Naczelnego - generała Sikorskiego przebywającego we Francji. Nowym władzom znajdującym się w Paryżu nie podobała się koncepcja organizacji łączącej działalność wojskową z polityczną. Dlatego został wydany rozkaz rozwiązania „Służby Zwycięstwu Polski”, a powołania „Związku Walki Zbrojnej” - organizacji podporządkowanej rządowi emigracyjnemu.[3] 4 grudnia 1939 roku wydana został instrukcja o utworzeniu ZWZ jako tajnej organizacji wojskowej, której celem miało być tworzenie ośrodków czynnego oporu narodowego. Istotnym założeniem było współdziałanie w odbudowie państwa na drodze walki.

Dowództwo nad ZWZ objął przebywający we Francji generał Kazimierz Sosnkowski. Zgodnie z instrukcją pod jego rozkazami znaleźli się kierujący podziemiem na obszarach będącyh pod okupacją niemiecką (Warszawa, Kraków, Poznań, Toruń), oraz okupacją radziecką (Białystok, Lwów). Na terenach zajętych przez Niemców dowództwo objął generał Rowecki, natomiast kierownictwo nad terenami zajętymi przez Rosjan przejął Tokarzewski.[4]

Niestety podczas przekraczania granicy obu stref okupacyjnych w nocy z 6 na 7 marca 1940 roku został aresztowany przez żołnierzy radzieckich generał Tokarzewski.[5] Jego miejsce zajął pułkownik Leopold Okulicki, który został aresztowany w styczniu 1941 roku.[6]

Po klęsce Francji i przeniesieniu rządu emigracyjnego do Londynu zastępcą Komendanta Głównego ZWZ mianowany został generał Stefan Grot-Rowecki, a następnie w niespełna dwa tygodnie później 30 czerwca 1940 roku objął on funkcję Komendanta Głównego z prawem podejmowania decyzji w razie utraty łączności z rządem.[7]

„Niezależnie od centralnej organizacji podziemnego wojska i władz politycznych w kraju od samego początku okupacji działały liczne drobne ugrupowania, stawiające sobie za cel walkę o odzyskanie wolności. Pierwszym wystąpieniem zbrojnym po klęsce wrześniowej była kontynuacja walk przez partyzancki oddział WP mjr. Henryka Hubala-Dobrzańskiego aż do wiosny 1940 r. Środowiska zbliżające się do sanacji zorganizowały Tajną Organizację Wojskową mjr. Jana Radosława-Mazurkiewicza oraz Organizację Orła Białego ppłk. Kazimierza Pluty-Czachowskiego. Pierwsza zachowała na razie odrębność, druga włączyła się do ZWZ w kwietniu 1940 r. Do ugrupowań piłsudczykowskich, które nie weszły do ZWZ i Delegatury, należał Konwent Organizacji Niepodległościowych i Obóz Polski Walczącej zorganizowane nieco później. Na czele KON stał Zygmunt Hempel, który zgłosił akces do ZWZ. Wobec negatywnego nastawienia większości podziemia do sanacji działacze KON zostali z ZWZ usunięci i przeszli do opozycji, uznając tylko rząd emigracyjny. Zalążki OPW tworzyli wybitni piłsudczycy internowni na Węgrzech i w Rumunii. Z ZWZ odsunięto też Henryka Józewskiego, który w lipcu 1940 r. utworzył Grupę Olgierda.

Organizacje wojskowe były tworzone przez prawie wszystkie partie działające w podziemiu. Stronnictwo Ludowe powołało w październiku 1940 r. Chłopską Straż pod dowództwem płk. Franciszka Kamińskiego, działacze PPS-WRN – Gwardię Ludową i Socjalistyczną Organizację Bojową, SN – Narodową Organizację Wojskową, a środowiska chadeckie – Organizację Wojskową 'Unia'. Ponadto stopniowo powstawały liczne inne związki konspiracyjne, jak: prawicowa Tajna Armia Polska mjr. Jana Damiana-Włodarkiewicza, Polska Organizacja Zbrojna, Związek Czynu Zbrojnego, utworzona przez CZMW 'Siew' organizacja 'Racławice', Społeczna Organizacja Samoobrony, Związek Syndykalistów Polskich Stefana Szwedowskiego, a także Szare Szeregi, czyli podziemny Związek Harcerstwa Polskiego. Niektóre z nich stopniowo włączały się w

strukturę organizacyjną ZWZ oraz Delegatury Rządu.”[8]

W początkowej fazie istnienia „podziemia” w okupowanym kraju nie były organizowane działania zbrojne na większą skalę. Skupiono się przede wszystkim na właściwym przygotowaniu ludzi, tworzeniu systemów komunikacji, organizowaniu zaplecza materiałowego. W tym celu prowadzono szkolenia (organizowano szkoły podchorążych rezerwy i podoficerów), gromadzono broń i amunicję, intensyfikacji uległy prace wywiadowcze. Przygotowano także wymiar sprawiedliwości, który miał postępować ściśle według ustalonych reguł i zasad wobec kolaboracji i donosicielstwa. Odstępstwem od przyjętych reguł zachowania spokoju i ograniczania akcji zaczepnych, były podjęte działania sabotażowe i dywersyjne podczas ofensywy wojsk niemieckich na Francję w roku 1940, oraz w okresie kiedy spodziewano się ataku na Anglię, szczególnie w lutym 1941. Podjęto wówczas działania powodujące uszczuplenie zapasów okupanta w zaprowiantowaniu, rezerwach paliwowych, celem ataków stały się także transporty amunicji oraz broni. Działania tego typu prowadził na rozkaz Sikorskiego, major Franciszek Niepokólczycki i podległy mu Związek Odwetu. Ciekawą formą walki z okupantem była akcja ośmieszania go, czemu służyły plakaty, ulotki, czy napisy na murach. W tego typu działaniach specjalizowała się utworzona w Szarych Szeregach, Organizacja Małego Sabotażu „Wawer”, pod dowództwem Aleksandra Kamińskiego.[9]

Podziemie było także zaangażowane w działalność wydawniczą. Ukazujące się czasopisma pełniły funckję informacyjną i opiniotwórczą. Sztandarowymi tutułami ZWZ-AK były: ”Wiadomości Polskie”, „Biuletyn Informacyjny”, „Żołnierz Polski”, „Insurekcja”. Pod auspicjami Delegatury Rządu ukazywała się „Rzeczpospolita Polska”. Wiele było tytułów, które można byłoby tutaj przytoczyć, jednak tylko 17 z nich ukazywało się przez cały okres okupacji, a około 90 wydawnych było przez 4 lata.[10] Poza prasą ukazywały się także publikacje książkowe dzięki czemu mogło się rozwijać życie literackie. Warto tutaj zauważyć, iż debiutowało wówczas bardzo uzdolnione pokolenie młodych poetów takich jak: Krzysztof Kamil Baczyński, Roman Bratny, Tadeusz Gajcy, Zdzisław Stroiński, Czesław Miłosz, czy Mieczysław Jastrun.[11]

„Centralna podziemna organizacja wojskowa – Związek Walki Zbrojnej – stopniowo wchłaniała organizacje zbrojne zakładane żywiołowo przez różne środowiska i organizacje polityczne. Proces ten był jednak zdaniem Naczelnego dowództwa w Londynie, zbyt powolny. W związku z tym 14 II 1942 r. ZWZ przemianowano na Armię Krajową, która zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza podjęła akcję scalania podziemia wojskowego. Na czele AK stanął Komendant Główny gen. Stefan Grot-Rowecki, mający do pomocy szefa sztabu płk. Janusza Albrechta, a po jego tragicznej śmierci – gen. Tadeusza Pełczyńskiego. Cały kraj podzielono na trzy obszary AK: białostocki, lwowski i zachodni, obszary na okręgi odpowiadające województwom, okręgi zaś na obwody pokrywające się powiatami i placówki odpowiadające gminom. Pod koniec 1942 r. Armia Krajowa liczyła około 200 tys. żołnierzy. Poza trzema obszarami znalazły się województwa centralne, podległe bezpośrednio Komendzie Głównej, która składała się z 31 jednostek sztabowych.”[12]

„Pierwszym zadaniem AK było łączenie różnorodnych organizacji wojskowych w jednolity system podziemnej armii. W toku akcji scaleniowej wcielono do AK m.in. Socjalistyczną Organizację Bojową, Obóz Polski Walczącej, Tajną Armię Polską, Związek Czynu Zbrojnego, Polską Organizację Zbrojną, Tajną Organizację Wojskową i wiele innych.”[13] Aby jednak podjąć działania zbrojne potrzebna była broń. Uzbrojenie wykorzystywane przez żołnierzy AK, było bardzo różnorodne. Część stanowiła broń zakopana po kampanii wrześniowej 1939, która jednak w dużej mierze uległa uszkodzeniu na skutek słabego zabezpieczenia. Pewien procent to broń kupowana od żołnierzy węgierskich i włoskich, a nawet sporadycznie także niemieckich. Częściej jednak pochodziła ona z napadów na transporty, posterunki i magazyny. Broń produkowano także samodzielnie w 15 podziemnych warsztatach.

Jesienią roku 1941 utworzono na terenach wschodnich organizację „Wachlarz”, która specjalizowała się w akcjach sabotażowych polegających na niszczeniu niemieckich transportów, magazynów, itd. Jej żołnierze brali także udział w odbijaniu więźniów.[14] Po roku jej istnienia „Wachlarz” połączono z inną jednostką sabotażowo-dywersyjną: Związkiem Odwetu. W ten sposób powstało Kierownictwo Dywersji (Kedyw). Na czele Kedywu stanął pułkownik Emil Nil-Fieldorf. Szeregi jego oddziałów często zasilane były przez grupy harcerskie. Więcej uwagi zaczęto poświęcać także rozbudowywaniu oddziałów partyzanckich, które mogły wziąć udział w przyszłym powstaniu powszechnym. W połowie roku 1943 na obszarze przedwojennej Polski działało blisko 50 oddziałów partyzanckich, które wykonywały rozkazy centralnego kierownictwa podziemnego wojska polskiego.[15]

Bardzo istotną częścią działalności Armii Krajowej był wywiad. Dzięki materiałom zbieranym przez żołnierzy AK, alianci mogli być na bieżąco informowani o ruchach wojsk niemieckich i ich dyslokacji, czy też prowadzonych przez nich badaniach nad uzbrojeniem.

„ 4 XII 1942 r. z inicjatywy licznych organizacji podziemnych powołano do życia, za zgodą Delegata Rządu, Radę Pomocy Żydom pod kryptonimem „Żegota” z Julianem Grobelnym z PPS na czele. Rada rozszerzyła i usprawniła opiekę nad ukrywającymi się Żydami dostarczając im kryjówek, dokumentów, pieniędzy, żywności czy opieki lekarskiej.”[16]

„5 VII 1943 r. Delegat Rządu i Komendant Główny AK połączyli Kierownictwo Walki Cywilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej – obejmującym Kedyw, BIP, kontrwywiad i komórkę „N” do dywersji propagandowej wśród Niemców – w Kierownictwo Walki Podziemnej.”[17] Od tego momentu akcje były koordynowane przez KWP. Organami wykonawczymi były Szare Szeregi, które tworzyły oddziały dyspozycyjne Kedywu, jak również inne oddziały współdziałające w ramach Kierownictwa Dywersji. W latach 1941-1944 doprowadzono do wykolejenia 732 pociągów, wysadzono 38 mostów, doprowadzono do wadliwego wykonania dużych partii amunicji produkowanej dla okupanta.[18]

Wraz ze zbliżaniem się frontu wschodniego rosła w siłę Armia Krajowa. Mimo utraty głównego twórcy w osobie generała Grota-Roweckiego, aresztowanego w czerwcu 1943 roku, jej szeregi udało się powiekszyć do 390 tysięcy żołnierzy w lecie 1944. Nowy Komendant Główny AK generał Tadeusz Bor-Komorowski zdołał scalić jeszcze siły doprowadzając do włączenia NSZ do AK. Należy tutaj zauważyć, iż nie wszyscy podporządkowali się tej decyzji, tworząc Radę Polityczną NSZ.[19]

W roku 1944 rozpoczęła się zakrojona na szeroką skalę akcja „Burza”. Miała ona na celu osłabienie okupanta hitlerowskiego głównie poprzez działania dywersyjne polegające na niszczeniu linii komunikacyjnych, jak również atakowanie tylnych straży wroga. Niestety biorące udział w działaniach oddziały napotkały na znaczne utrudnienia w związku z przekroczeniem przedwojennej granicy Polski przez oddziały armii radzieckiej.[20] Przykładowo na Wołyniu oddziały AK pod dowództwem mjr. Jana Oliwy-Kiwerskiego, którym udało się odtworzyć 27 DP, początkowo porozumiały się z dowódcą armii radzieckiej gen. Siergiejewem. W marcu ustalono, że żołnierze AK otrzymają pełne zaopatrzenie od Armii Czerwonej. Szybko jednak się okazało, że współpraca nie jest możliwa. Po śmierci majora Oliwy-Kiwerskiego, jego następca mjr Rychter przebił się z częścią sił na zachodni brzeg Bugu. Żołnierze, którym się nie udało przekroczyć Bugu zostali wcieleni do armii Berlinga, a oficerowie wysłani w głąb Rosji.

Na Wileńszczyźnie oddziały AK liczące około 5,5 żołnierzy zaatakowały okupowane przez Niemców Wilno. Jednocześnie prowadzono akcję wewnątrz miasta. Do walk włączyły się oddziały radzieckie i po tygodniu Wilno było już wolne. 16 lipca dowodzący oddziałami polskimi zostali zaproszeni na spotkanie z dowództwem radzieckim. Niestety ze spotkania tego już nie powrócili. W samym Wilnie aresztowano delegata rządu Zygmunta Fedorowicza, jego zastępcę oraz urzędników delegatury. Zatrzymywani żołnierze AK, którzy nie chcieli wstąpić do armii Berlinga byli wysyłani wgłąb Rosji, zamykani w więzieniach.

„Na terenie Galicji Wschodniej oddziały AK obszaru lwowskiego rozpoczęły akcję „Burza” w marcu 1944 r. odtworzywszy 5 DP oraz 14 pułk ułanów jazłowieckich w sile 3 tysięcy żołnierzy pod dowództwem płk. Władysława Janki-Filipowskiego. Akcję utrudniały, podobnie jak na Wołyniu, mordy i gwałty ukraińskie na ludności polskiej. Gdy w lipcu ruszyła ofensywa radziecka 5 DP i 14 pułk zajęły wraz z oddziałami Armii Czerwonej Lwów. Po zaciętych walkach w dniach 23-27 VII 1944 r. miasto było wolne od Niemców. Zarówno płk Filipowski, jak i delegat rządu Adam Ostrowski ujawnili się wobec dowództwa radzieckiego. Szef NKWD 1 Frontu Ukraińskiego gen. Iwanow zażądał jednak rozwiązania oddziałów AK i złożenia broni. Żołnierzom pozwolono na wstąpienie do armii Berlinga lub Armii Czerwonej. Płk Filipowski próbował interweniować u gen. Roli-Żymierskiego, ale zanim do niego dotarł, NKWD aresztowano całą delegację, oficerów AK i delegata rządu. W więzieniach lwowskich znaleźli się też żołnierze, którzy po odmówieniu złożenia broni przedostali się za San i tam zostali otoczeni przez oddziały radzieckie.”[21]

Podobnie było w innych rejonach gdzie przeprowadzano akcję „Burza”. W najsilniejszym lubelskim okręgu AK żołnierze podziemia samodzielnie opanowali Bełżec, Lubartów, Kock oraz Poniatów. We współpracy z armią radziecką zajęto Białą Podlaską, Łuków, Radzyń, Puławy, Chełm, Międzyrzec Podlaski, Dęblin, Zamość i Lublin. Na spotkaniu z dowódcą 6 armii radzieckiej

pułkownik Tumidajski musiał podjąć decyzję czy włączyć swoje oddziały do armii Berlinga czy też rozwiązać je. Kiedy wybrał drugi wariant został aresztowany. „Podobnie uwięziono gen. Bitnera, płk. Świtalskiego innych oficerów AK w rejonie Lublina, skąd przewieziono ich na Majdanek. Innych członków AK osadzono w obozach w Krzesimowie, Nowinach, Poniatowej i Skrobowie, a potem wywożono w głąb Rosji. Rozbrojenie trzech dywizji AK odbyło się w podstępny sposób. W trakcie wspólnej ofensywy w kierunku Warszawy były one kolejno otaczane przez wojska radzieckie. Żołnierzy i oficerów kierowano po rozbrojeniu do Majdanka, gdzie zgromadzono 2,7 tys. z nich, a w dalszej kolejności wysyłano ich transportami na wschód.” [22]

W pozostałych okręgach sytuacja przedstawiała się bardzo podobnie z tą różnicą, że coraz więcej żołnierzy AK mając świadomość co stało się z ich kolegami w innych okręgach częściej przechodzili ponownie do konspiracji.

Pomimo problemów akcja „Burza” przyniosła zamierzony skutek, a swym rozmachem zadziwiła chyba nawet swoich planistów. W okręgu krakowskim udało się odtworzyć 6 i 21 DP, w okolicach Przemyśla-Jarosława 22 DP, oraz krakowską BK, natomiast w rejonie Rzeszowa 24 DP. I choć jednostki te, po wykonaniu swoich zadań polegających głównie na walkach z okupantem niemieckim, były rozbrajane przez jednostki radzieckie, to jednak zaznaczyły obecność i ciągłość Polskich Sił Zbrojnych, pomagając w wyzwoleniu okupowanych terenów swojej ojczyzny.

„Z reguły w pierwszych momentach radzieckie dowództwo wojskowe chętnie wchodziło w porozumienia o współdziałaniu przeciw Niemcom, a nawet podkreślało w rozkazach dziennych męstwo i sukcesy AK, nie wysuwając przy tym żądań politycznych. Potem jednak regułą wynikającą wyraźnie z ogólnej dyrektywy Kremla był wkraczanie do akcji NKWD, rozbrajanie żołnierzy i stawianie alternatywy: albo włączenie do armii Berlinga, albo aresztowanie. Zgodnie z instrukcją Naczelnego Wodza ogromna większość żołnierzy i oficerów odmawiała wstępowania do armii „kościuszkowskiej”, toteż do maja 1945 r. W radzieckich więzieniach i obozach znalazło się co najmniej 50 tys. Żołnierzy AK, aresztowanych w trakcie akcji „Burza” lub później wyłapanych w terenie przez władze radzieckie.”[23]

Żołnierze podziemnych formacji niepodległościowych spełnili ogromną rolę w podtrzymywaniu ducha Polskości podczas okupacji niemieckiej. Ich wkład w wyzwolenie kraju był bardzo duży, a obecność widoczna na każdym etapie wojny. Polska nie czekała biernie na wyzwolenie, Polska walczyła właśnie za sprawą podziemia i jego żołnierzy. Szczególnym męstwem wykazali się oni w powstaniu warszawskim, lecz przebieg tego zrywu narodowego zostanie opisany w innym dziale.